Geestelijk dogter te Culemborg - Het verhaal van 'klopje' Anna Maria Geertruida Hakkert (circa 1757-1836)

Laatst bijgewerkt op: 31 mei 2022 11:17:08 CEST

 

Een geestelijk dogter te Culemborg...

 

Ze duikt op in een akte opgemaakt te Culemborg in 1829 en maakt nieuwsgiering naar het leven van de geestelijk dochter: Anna Maria Geertruida Hakkert.

 

Wie was zij en, vooral, wat deed zij? Antwoord op de vraag: wat was een geestelijk dochter.

 

Akte van radiatie, Culemborg, 25-02-1829

"Anna Maria Geertruida Hakkert geestelijke dogter te Culenborg, ten behoeven van Johannes Theodorus Verheggen winkelier en zijne huisvrouw Anna Secilia Beukman beiden te Culenborg."

 

 

Zeer aannemelijk werd Anna Maria Hakkert geboren in Culemborg in 1757 en overleed ze op 13 september 1836, 79 jaar oud, als dochter van Philippus Hakkert en Margaritha Johanna Terhorst, tevens in Culemborg, huis nr. 115.

 

Ze overlijdt ongehuwd en haar overlijden wordt aangegeven door twee ‘aansprekers’.

Dit zijn functionarissen met de taak om de nabestaanden in kennis te stellen van een overlijden, aangifte te doen van het overlijden en eventueel het regelen van de begrafenis.

 

Gelders Archief - 0207_5841 Burgerlijke stand, akte 93

 

 

Op het adres huis nr. 115 – Oude Vischmarkt – in Culemborg woonde volgens de Volkstelling in 1830 inderdaad een Anna Maria Hakkert.

Hoofdbewoners blijken de genoemde personen in de akte, vermeld als: Johannes Theodorus Verheggen en Anna Cecilia Beukem.

 

 

RAR - 0827-4000 Volkstellingsregister gemeente Culemborg 1830

 

 

Voorts valt op dat ze aanmerkelijk vaak optreedt als getuige bij huwelijken en dopen.

 

Bron: archieven.nl

 

 

De titel 'geestelijk dochter' of 'geestelijk maagd' (filia devota), ook wel klopje of kwezel genoemd, werd vanaf de zestiende eeuw gebruikt voor vrouwen die leefden ten dienste van de kerk en samenleving.

In tegenstelling tot het leven als kloosterling hadden ze een functie te midden van de maatschappij, onder gezag van een priester of andere geestelijke.

 

Tot halverwege de 19e eeuw kende Nederland, met name Holland, Utrecht, Brabant, Twente en Friesland, veel ‘geestelijk dochters’ of ‘maagden’.

Zij hebben een belangrijke rol gespeeld in met name de wederopbouw van de Katholieke kerk na de reformatie.

In de zuidelijke delen van het land werd overigens gesproken over ‘kwezels ‘ of ‘quesels’ voor de algemeen gebruikte term ‘geestelijke dochter’.

 

 

Bron: mijnstadmijndorp.nl – IJsselacademie en Historisch Centrum Overijssel

 

Geestelijk dochters of klopjes leken voor buitenstaanders veel op begijnen. Begijnen legden echter geen gelofte af en leefden religieus, altijd in een gemeenschap, maar niet als onderdeel van een kloostergemeenschap of kerk.

Klopjes waren altijd verbonden aan een kerk en vaak direct aan één priester.

 

Veel priesters hadden een aantal geestelijk zusters onder hun gezag.

Ze werden ingezet voor taken volgens vastgelegde richtlijnen in zogenoemde kloppenboeken.

“Dit waren handleidingen, opgesteld door geestelijken, met algemene richtlijnen. Het schetste in feite een ideaalbeeld van een leven als klopje. Het bevatte regels over dagindelingen, kleding, woonomstandigheden, onderlinge verhoudingen, het doen van goede werken, overwegingen, kerkgang, dagelijkse gebeden enz. alle aspecten van het klopjesleven kwamen aan de orde.”, aldus Tidinge in Laveren tussen hemel en aarde, 2009, pag. 23.

 

Geestelijk dochters verrichtten dus taken voor de kerk of een seminarie en brachten daarnaast eigen geld of bezittingen in, bestemd voor de statie of parochie.

 

 

Bernardus van Clerveaux (afgebeeld als pastoor Purmerent uit Gouda) bekeert Willem van Aquitanie, Willem Crabeth II – museumgoudA

“Rechts vier vrouwen, waarvan zeker de middelste twee klopjes zijn.” Uit: Laveren tussen hemel en aarde, Tidinge, 2009, pag. 31.

 

De vrouwen leefden en werkten midden in de maatschappij.

Ze woonden bij elkaar in een gemeenschap, zelfstandig of thuis bij hun familie. Dit zorgde ervoor dat de kloppen carrière konden maken in de samenleving.

 

Veel vrouwen werkten in het onderwijs, voor de kerk, in de ziekenzorg, als turfsteekster of als huishoudster.

Voor arme maagden bood het kloppenleven bovendien de nodige zekerheid; ze ontvingen steun van zowel kerk als medekloppen.

Rijkere maagden konden ook een studie financieren en leerden bijvoorbeeld Latijn.

 

Situatieschets Papenhoek 18e eeuw, Th.A. Ausems – Bron: topografisch-historische atlas, Stadsarchief Culemborg

 

“De vraag waar de naam ‘klopje’ vandaan komt, is nog niet definitief opgehelderd.

Wel is de theorie achterhaald als zou hun activiteit als heimelijk aankloppende boodschapster er aan ten grondslag liggen.

Uit het begin van de zestiende eeuw zijn er namelijk al teksten bekend waarin over cloppenzusters wordt gesproken en toen was er nog geen sprake van een verbod op de Katholieke godsdienst.”

[E. Theissing, Over klopjes en kwezels, Utrecht, 1935, pag. 35]

“Onder een van die prentjes staat een tekst afkomstig uit het [bijbelboek] Hooglied: “Doe open mijn zuster, mijn vriendin en ontvangt mijn leerlinge der volmaakte deugden in uw binnenste”.

Met zijn ‘klopje’ spoort Christus de vrouw aan hem in haar hart te ontvangen en te leven naar zijn leer en voorschriften.”

[E. Verheggen, Beelden van passie en hartstocht, Zutphen, 2006. pag. 99]

 

 

Culemborgse klopjes

 

In het boek Culemborg, beeld van een stad [Beltjes, P.J.W. en Schipper, P.W., Culemborg, 1988, pag. 97] wordt gesproken over de geestelijk zusters of klopjes in Culemborg:

 

“Links in de Papenhoek lag van 1632 tot 1699 de zogenaamde Kloppenschool, een onder leiding van jezuïeten door geestelijk zusters gedreven kostschool voor jonge meisjes uit de gegoede en hogere stand.

De school had een goede naam en uit het gehele land en zelfs van buiten de grenzen kwamen de scholieren.

Ook protestantse meisjes, soms uit de hoogste kringen, bezochten de school, zoals een prinsesje van Saksen-Gotha, twee gravinnetjes van Erbach, die hier aan hét hof vertoefden, en twee jonge gravinnen uit Waldeck.”

 

Achter het huis van de heer J.J.C. Haksteen in de Ridderstraat, L.J. Hansen, 1844

Bron: Culemborg, beeld van een stad, Beltjes, P.J.W., Schipper, P.W., Culemborg, 1988

 

 

“Aan de andere kant van de straat lag, achter de huizen, de schuilkerk van de jezuïetenstatie, die vanaf 1628 in gebruik was.

Op de plattegrond van de stad van mr. Jacob Perrenot uit 1780 is het gebouw goed te onderkennen."

 

Plattegrond van Culemborg, pentekening J. Perrenot, 1780 – RAR 1158-166 Atlas Culemborg

Uitsnede - Plattegrond van Culemborg, pentekening J. Perrenot, 1780 – RAR 1158-166 Atlas Culemborg

 

A   St Barbara Kerk

D   De Roomsche Kerk

N   Markt

 

"Sinds omstreeks 1860 maakt de Papenhoek deel uit van de binnenplaats van het grote seminariegebouw dat daar toen was verrezen.”

 

Bron: perceelloep.nl

 

Kloppenschool wereldberoemd

 

“[…] zo bestond er in de vrijstad Culemborg een super-deftige kloppenschool, een internaat waar tal van prinsessen uit het buitenland hun opleiding kregen in alles, wat destijds 'der princesse' was.

Namelijk: alles wat de chique vrouw uit die dagen moest kennen, of, beter gezegd, moest kunnen: wat 'maintien' (savoir vivre), een mondeken [mondje] vol Fransoos, een paar Latijnse woorden, bevallige bewegingen maken ondanks de zware en stijve kledage, en een hoffelijke conversatie kunnen voeren […].”

Bron: mr. B.H.A.M. Plegt, Over de kloppen in Twente, Twentse Taalbank, 1976, pag. 154.

 

Gezien de datering van de akte is het aannemelijk dat Anna Maria Geertruida Hakkert als geestelijk dochter heeft gewerkt op het semenarie - de priesterschool - of onder een priester van de Roomsche kerk in Culemborg.

Hiervoor nog geen archiefstukken kunnen vinden om dit te kunnen vaststellen.

Wie weet... wordt dit verhaal vervolgd.