Bahlmann & Co. met 'de Prijswinkel' in Tiel voor mode vanuit heel Europa (1851-1933)
Laatst bijgewerkt op:
N.V. Bahlmann & Co. werd opgemerkt door Betje van Buuren in een akte opgemaakt te Tiel in 1933.
Toeslag, Tiel, 7 februari 1933 – RAR 9-9273-Tiel, akte 922
“van onroerend goed te Tiel door Sjoerd Sijsma te Tiel als lasthebber van
N.V. Bahlmann en Co.”.
Deze akte brengt tot het bijzondere verhaal achter de innovatieve koopman Bernardus Bahlmann (1800-1882).
Hij handelt in manufacturen en tapijten en komt rond 1820 vanuit Duitsland naar Amsterdam.
Zijn vernieuwende winkels zijn zó succesvol dat hij binnen korte tijd een internationale modehandel weet te creëren met winkelfilialen in binnen- en buitenland.
Andrea.be vond al deze link naar de Tentoonstelling Bahlmann en Co 'Een vergeten warenhuis" die in 2021 te zien was in Nijmegen over de winkel en fabrieken van Bahlmann in die plaats.
Ook in Tiel blijkt een filiaal van Bahlmann gevestigd te zijn geweest, dat al snel na opening in 1851 de naam de Prijswinkel krijgt.
Advertentie Bahlmann & Co., met in 1890 tien vestigingen, Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage, 23 april 1890 – Delpher
Aan de hand van diverse archiefstukken en uiteenlopende plaatsen ontvouwt zich de geschiedenis van wat een wereldwijd familiebedrijf wordt.
Een bijzondere vondst is bijvoorbeeld het familie-archief, dat in 2006 wordt aangetroffen in een vuilcontainer aan het Tweede Weteringplantsoen in Amsterdam.
Onder de gevonden stukken onder meer administratie van het winkelfiliaal in Tiel, nu ondergebracht bij het Stadsarchief van Amsterdam.
Vleesschstraat (links) en Waterstraat (rechts) te Tiel, rond 1880 – RAR 0668-V8.21 Prentbriefkaartencollectie Tiel/ RAR 1272-22 Collectie oude foto-afdrukken en fotokaarten Tiel
In dit artikel ook de achtergronden van de Prijswinkel in Tiel, die zijn naam dankt aan de eerste winkel met vaste prijzen voor kant-en-klare couture.
Waar voor de komst van Bahlmann nog veel kleding op maat wordt gemaakt, voor het bedrag van het maakgeld achteraf, biedt Bahlmann de laatste mode, die men uitgebreid kan bekijken én passen.
Als eersten bieden de winkels van Bahlmann overigens óók de mogelijkheid koopwaar te ruilen op vertoon van de aankoopbon: 'niet goed, geld terug' is dus zijn idee.
Kortom: zaken die vandaag de dag normaalgoed zijn, komen voort uit de eerste noviteiten die Bahlmann introduceerde.
Modeplaat van dagkleding, 1850 - Wikipedia
Het verhaal begint wanneer koopman Bernardus Johannes Josephus Franciscus Bahlmann (1800-1882) als emigrant naar Amsterdam komt.
In 1816 treedt hij als leerling in dienst bij Anton Sinkel in Amsterdam – later bekend van de Winkel van Sinkel, het eerste modewarenhuis van Utrecht.
Winkel van Sinkel van Anton Sinkel aan de Oudegracht te Utrecht - Wikipedia
Bernardus Bahlmann opent in 1821 zijn eerste winkel aan de Nieuwendijk 243 te Amsterdam.
Zijn winkel is een groot succes. Al snel volgen vestigingen aan het Rokin, Nieuwe Herengracht en Amstelstraat. Aan de Nieuwendijk koopt hij een groter pand aan.
In 1830 trouwt Bernardus met Maria Agnes Elisabeth Biederlack (1811-1869), de dochter van een Duitse koopman. Samen krijgen ze tien kinderen, waarvan twee van zijn zoons de firma in 1870 zullen overnemen.
Samen met zijn zwager Ignaz Büncker opent hij winkels in onder andere Nijmegen, Rotterdam, Groningen en Dordrecht. Vele steden zullen volgen en uitbreiding naar Engeland en Batavia.
Naar voorbeeld van Anton Sinkel kiest Bernardus Bahlmann voor een geheel nieuwe en eigen verkoopwijze: een reeks aan noviteiten voor het winkelend publiek.
Opening filiaal van Bahlmann en Comp. aan de Nieuwendijk 243 te Amsterdam op 14 mei 1821 in: Opregte Haarlemsche Courant, 12 mei 1821 – Delpher
De winkels van Bahlmann vallen op door hun grote etalages, waar kleding ruim wordt gepresenteerd.
In de winkel kan het publiek tussen uitstallingen door lopen.
De kleding is in diverse modellen en maten in de winkel te passen, onder begeleiding van een persoonlijke verkoper.
Niet handgemaakt, maar couture naar de laatste mode, geïmporteerd vanuit geheel Europa.
De prijzen lopen uiteen van betaalbaar tot exclusief en worden vermeldt met prijskaartjes naast het kledingstuk. 'Voor ieder wat wils', dus.
Inmiddels tonen ook diverse tijdschriften ‘voor de modes en handwerken’ als Aglaia en opvolger De Gracieuse de laatste mode.
Uitgave van tijdschrift De Gracieuse met ‘practische wenken voor het gezin, modes en handwerken’, 1862-1936 – Wikipedia
In de winkels van Bahlmann & Co. wordt alle tijd en aandacht besteed aan het publiek.
De ruime inrichting geeft tevens ruimte voor zithoeken om te rusten, voor een versnapering of conversatie.
In een tijd waar het nog ongebruikelijk is dat dames zonder hun echtgenoot buiten de deur afspreken, vinden zij in de modewinkels van Bahlmann de plek elkaar te treffen.
Interieur van de winkel van de firma Bahlmann & Co., Nieuwendijk 200-202, 1915 - Stadsarchief Amsterdam B2716
Dan Tiel en de manufacturenwinkel van Bahlmann & Co.
Bekend is dat de firma Bahlmann in 1933 alle winkels verkoopt, óók de winkel in Tiel.
De gevonden akte verwijst zeer aannemelijk naar deze liquidatie en verkoop van de panden in Tiel.
Bahlmann & Co. bezit meerdere panden. De heer Sijsma treedt op namens de Vennootschap.
Toeslag, Tiel, 7 februari 1933 – RAR 9-9273-Tiel, akte 922
Plattegrond van de binnenstad van Tiel met Vleeschstraat en Waterstraat, 1857-1875 – RAR 1458-110 Cartografische documenten
In 1851 koopt Bernardus Bahlmannmet het eerste pand aan in de Vleeschstraat, in het centrum van Tiel, grenzend aan de Groenmarkt.
Rond de Groenmarkt – nu kortweg Markt genoemd – bevinden zich dan al diverse winkels waar men manufacturen koopt of kleding laat maken bij een tailleur.
Voor 'hoeden en parapluies' en de reparatie van kleding kan men onder meer op de Groenmarkt zelf terecht.
Winkel voor reparatie van kleding en 'hoeden en parapluies' aan de Groenmarkt te Tiel, 1895/ 1900-1910 – RAR 1272-46 Collectie foto's Tiel/ RAR 0668-M3.3 Prentbriefkaartencollectie Tiel
Bernardus Bahlmann koopt in 1851 het pand aan de Vleeschstraat 22 aan van Joseph Mug, ook een koopman in manufacturen.
De heer Wilhelm Friedrich Wehberg – roepnaam Friedrich – wordt door Bahlmann & Co. aangesteld als winkelier.
F. Wehberg in de Vleeschstraat 22 te Tiel, later onder de naam Bahlmann & Co. - RAR Nieuwe Tielsche Courant, 12 november 1851
Samen met zijn gezin en winkelbedienden betrekt de heer Wilhelm Friedrich Wehberg na Joseph Mug de bovenverdieping van het winkelpand als woonhuis.
Inschrijvingen Vleeschstraat 22 te Tiel, 1850-1861 – RAR 0605-13 Bevolkingsregister gemeente Tiel, pag. 455
De winkel krijgt uitbreiding in 1879 met de bouw van een magazijn.
Aan de Waterstraat wordt het pand van schoenmaker A. de Blank aangekocht.
Het pand heeft naar verluid hele diepe kelders. Vermoedelijk was het van oudsher een kaasmakerij.
Schoenmaker de Blank verhuist overigens naar een pand aan de Vleeschstraat, dat Bahlmann in 1893 vervolgens óók opkoopt.
Vleeschstraat richting Gasthuisstraat, 1882-1883 – RAR 1272-21 Collectie oude foto-afdrukken en fotokaarten Tiel
Waterstraat richting Hoogeindsestraat, Tiel, 1882-1883 – RAR 1272-22 Collectie oude foto-afdrukken en fotokaarten Tiel
Vanaf 1888 – de heer Wehberg is inmiddels overleden – krijgt de winkel de naam Bahlmann & Co. op de gevel.
Kennisgeving F. Wehberg wordt Bahlmann & Co. - RAR Nieuwe Tielsche Courant, 7 januari 1888
In 1893 koopt Bahlmann een tweede pand aan de Vleeschstraat.
Het ligt pal achter het pand dat hij al bezit aan de Waterstraat en hij verbindt de panden met elkaar.
Hierdoor ontstaat een winkel die doorloopt van de Vleeschstraat tot in de Waterstraat, met ingangen aan beide zijden.
Aan de kant van de Vleeschstraat komt een moderne herenmodezaak. De ingang aan de Waterstraat geeft toegang tot de damesmode en tapijten; een heus warenhuis.
Opening nieuwe winkel met dubbele ingang – RAR Nieuwe Tielsche Courant, 14 oktober 1893
Links: Tekening aanvraag uithangbord firma Bahlmann & co winkel Waterstraat te Tiel, 1893 – RAR 0007-8769 Archief gemeentebestuur Tiel, 1852-1946
Rechts: Waterstraat met winkel van Bahlmann & Co. en uithangbord – RAR 0668-W24.2 Prentbriefkaartencollectie Tiel
Winkel van Bahlmann & Co. in de Waterstraat te Tiel – RAR 0668-W24.26 Prentbriefkaartencollectie Tiel
Vanaf de oprichting van de firma Bahlmann in Amsterdam in 1821 staat bijna een volle eeuw een Bahlmann aan het hoofd van het bedrijf.
Als in 1870 Bernardus Bahlmann senior zich terugtrekt uit het bedrijf nemen twee van zijn zoons het bedrijf over. Inmiddels nemen ook kleinkinderen deel in het bedrijf.
Het blijkt uitgegroeid tot een heus familiebedrijf, bestaande uit wol- en katoenfabrikanten en koopmannen.
Het archief van de familie Bahlmann (30158) wordt in 2006 ondergebracht bij het Stadsarchief van Amsterdam na een bijzondere vondst.
"Blijkbaar werden de stukken gevonden in een container bij het Tweede Weteringplantsoen, waar [sinds 1925] op nummer 11 Hilda Bahlmann woonde", valt te lezen.
Het archief is verre van volledig, maar bevat zeer interessante stukken.
Tweede Weteringplantsoen, gebouwd in 1893, 1895 (links) en 2000 (rechts) – Stadsarchief Amsterdam 10019- A000746 en 10122-29867
Het archief bevat een verzameling akten en foto’s, met name betreffende de zakelijke besognes van Bernardus Bahlmann en correspondentie met zijn kinderen.
Een gedeelte van de akten heeft een beschrijving. Veel foto’s hebben nog geen beschrijving. Daarmee is het nog gissen welke personen op de foto’s staan.
Het archief heeft een omvang van circa 40 cm, gelijk aan 3,5 archiefdoos.
Foto’s van aparte personen, 1897-1906 – Stadsarchief Amsterdam 30158-5 Archief van de Familie Bahlmann
Hoe klein en ogenschijnlijk onsamenhangend het familiearchief ook is, één van de stukken is zeer interessant en heeft betrekking op het filiaal van Bahlmann & Co. in Tiel.
In het ‘Balansboek van de vestiging Nijmegen’ is opgenomen de Staat der affaire te Tiel 1 januari 1870.
Deze balans laat zien dat het filiaal in Tiel in januari 1870 de winst van zo’n 20.000 gulden dient af te dragen aan de beheerder in Nijmegen.
‘Staat der affaire Tiel, 1870’ in Balansboek firma Bahlmann & Co vestiging Nijmegen – Stadsarchief Amsterdam 30158-16 Archief van de Familie Bahlmann
Hoe de archiefstukken overigens in 2006 in de vuilcontainer aan het Tweede Weteringplantsoen in Amsterdam belanden, blijft onduidelijk.
Hilda Bernardetta Bahlmann, die tot 1980 op nr. 11 woont, blijkt het achterkleinkind van Bernardus Bahlmann (1800-1882).
Ze wordt in 1907 geboren in Bussum als dochter van Wilhelmus Hendricus Maria Aloijsius Bahlmann en is kleindochter van Heinrich Alexander Bahlman (1834-1884), zoon van Bernardus Bahlmann senior.
Vanaf 1925 woont ze in het ouderlijk huis, waar haar vader notaris was met kantoor aan huis. Zelf is ze advocaat en procureur.
Bernardus Bahlmann senior laat bij zijn overlijden in 1882 zijn omvangrijke nalatenschap na aan zijn kinderen.
Hij bezit een kapitaal pand in Amsterdam aan de sjieke Plantage Franschelaan, tegenwoordig Henri Polaklaan, waar hij ook overlijdt.
Ook bezit hij landgoederen in Groesbeek en in Nijmegen heeft hij villa 'het Geldersch Hof' laten bouwen, die tot 1941 door de familie wordt bewoond.
Villa het Geldersch Hof te Nijmegen, tot 1941 bewoond door de familie Bahlmann, 2013 – Wikipedia
De nalatenschap blijkt zo omvangrijk, dat zijn jongste zoon Ignatius Bernardus Marie Bahlmann (1852-1934) kan rentenieren van de erfenis.
Ook speelt hij een zeer belangrijke financiële rol bij de oprichting van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP).
Zijn zoon Bernardus Marie Bahlmann (1848-1898) gaat overigens ook in de politiek.
Nadat hij advocaat wordt in Rotterdam, is hij vanaf 1880 Tweede Kamerlid. Zijn fractie krijgt de naam de Bahlmannianen.
Hij sterft overigens in het harnas ín de vergaderzaal van de Tweede Kamer tijdens een redevoering, waarin hij fel ageert tegen het voorstel om de remplacering bij het leger af te schaffen.
Bernardus Marie Bahlmann (1848-1898) en Ignatius Bernardus Maria Bahlmann (1852-1934) – Wikipedia
Dochter Justine Josephine Bahlmann (1839-1910) trouwt met Bernard T.E. Sträter (1829-1891).
Hun oudste zoon Bernard Sträter junior (1861-1920) wordt fabrikant en eigenaar van de wollenstoffenfirma Sträter Bahlmann te Tilburg, dat later opgaat in Claudia Sträter.
Aan het eind van zijn leven is hij tevens lid van de Eerste Kamer.
Gezin van Justine Josephine Bahlmann en Bernard Sträter senior, met o.m. Bernard Sträter junior, circa 1886 – Regionaal Archief Tilburg 1700_09_001
In 1933 – het jaar van de notariële akte - wordt de firma Bahlmann & Co. na meer dan een eeuw geliquideerd.
Het bedrijf is dan nog steeds in handen van de familie.
In 1945 verdwijnt ook het voormalig pand van Bahlman & Co. uit Tiel, wanneer bij oorlogsvuur vrijwel niets van het eerste, smalle gedeelte van de Waterstraat overblijft.
Links: Groenmarkt met zicht op links de Vleeschstraat en rechts de gehele Waterstraat, Tiel, 1910-1920 – RAR 0668-M2.15 Prentbriefkaartencollectie Tiel
Rechts: Ruïnes in het smalle gedeelte van de Waterstraat, 1945 – RAR 0670-M 10567 Collectie foto's Tiel
De naam Bahlmann lijkt geheel uit het straatbeeld verdwenen met de verkoop van alle winkels van de firma.
Lijkt het! Bahlmann Mode in Dordrecht behoudt na overname in 1927 - als enige winkel - de naam Bahlmann, tot op de dag van vandaag.
Tijdens de overname is Willem Léon Jan Marie van Dooren (1908-1951) in dienst. Wellicht speelt dit een rol in behoud van de naam van de winkel.
Hij is de kleinzoon van Justine Josephine Bahlmann en dus achterkleinzoon van Bernardus Bahlmann senior, oprichter van Bahlmann & Co.
Personeel kledingwinkel Bahlmann Dordrecht achter de winkel aan de Voorstraat, 1920-1940 - Regionaal Archief Dordrecht 556_3448
Bahlmann Mode te Dordrecht
En voor eeuwig vastgelegd: de etalage van Bahlmann in 1894 op één van de schilderijen van Isaac Israels, te zien in het Rijksmuseum.
Etalage aan de Nieuwendijk door Isaac Israels, 1894 – Rijksmuseum
De etalage van Bahlmann & Co. aan de Nieuwendijk is zo’n noviteit dat de schilder Isaac Israels deze vastlegt op doek in 1894.
Het Rijksmuseum vermeldt:
“Een echtpaar bekijkt kinderkleding in de verlichte etalage van modemagazijn Bahlmann & Co. aan de Nieuwendijk in Amsterdam.
De jurkjes zijn keurig gerangschikt naar kleur, waardoor diagonale stroken rood, lichtblauw en wit ontstaan.
Zo’n verlichte etalage was nieuw aan het einde van de 19de eeuw, en werd mogelijk gemaakt door de introductie van het elektrische licht. Dat maakte de stad ’s avonds veiliger, maar ook levendiger.”
De volgende keer, met bon in de rij bij de servicekassa, zal vast herinneren aan hoe het bij Bahlmann & Co. kan zijn gegaan twee eeuwen geleden.
In de winkels van Bahlmann & Co. zal het er vast anders hebben uitgezien, maar het was wél de eerste winkel waar ruilen mogelijk was.
