Aveelzaad, het meest geteelde gewas in het Rivierengebied in de 19e eeuw, maar wat is het?
Updated at:
Te Drumpt wordt in 1819 bij notaris Hendrik de Jongh de volgende akte opgemaakt door Coen Bergacker.
Het betreft de verkoop – of in dit geval inhouding van verkoop – van zogenoemd aveelzaad.
Het blijkt het meest geteelde gewas in het Rivierengebied in de 19e eeuw. Wat is het eigenlijk?
Repertorium notaris Hendrik de Jongh te Drumpt – RAR 9-9036
Proces verbaal van inhouden, Drumpt, 19 juni 1819 – RAR 9-9036-Drumpt, NL-TlRAR_0009-09036_0011, akte 39
Aveelzaad – Brassica rapa oleifera – is een gewas waar olie uit gewonnen wordt en in uiterlijk en teeltwijze een tussenvorm is tussen raapzaad en koolzaad.
Tot het begin van de 19e eeuw was aveelzaad het meest geteelde gewas in het Rivierengebied.
De olie wordt gewonnen uit het zaad – de korrels – uit de rijpe peulen.
De vraag naar oliehoudende gewassen en walvistraan groeide sterk vanaf het begin van de 17e eeuw.
De plantaardige en dierlijke olie werd dan ook tot in de 19e eeuw gebruikt als lampolie voor verlichting.
Ook de eerste straatverlichting op gas bestond in de eerste jaren nog uit gas vervaardigde van natuurlijke oliën.
De beste kwaliteit olie uit aveelzaad werd ook wel gegeten. Het overige deel van de olie werd toegevoegd aan zeep of was bestemd voor het vee.
Olielamp, bodemvondst gedateerd 17e eeuw (links) en (rechts) Schilderij van Gerard Dou (1613-1675) – Bron: Wikipedia
Kool- raap- of aveelzaad komen allen uit dezelfde familie met elk hun eigen eigenschappen en wordt gebruikt als wisselgewas.
Nadat de grond is uitgeput door een gewas als haver, wordt direct na de laatste oogst in het najaar kool- raap- of aveelzaad geplant om de grond weer in balans te brengen.
Het daaropvolgende jaar was het zaad snijden en -dorsen één van de eerste oogstwerkzaamheden.
Dorsen van raapzaad – Bron: Encyclopedie van Zeeland
Straatgezicht met paard en kar, Rossum, 1930 – RAR 3509-19-10111 Prentbriefkaartencollectie voormalig Streekarchief Bommelerwaard
Na de oogst wordt het zaad op zeilen te drogen gelegd.
De gedroogde stengels worden vervolgens op karren naar de olieslager gebracht.
Zo kent Tiel bijvoorbeeld een zogenoemde rosmolen, waar ook olie werd geperst.
Adrianus van Oosterhoudt (1751-1823) is tot 1813 rosmolenaar in Tiel – een maalinrichting aangedreven door een os of paard (ros).
Maalinrichting van een oliemolen door Jan Brandes, 1787-1808 - Wikipedia
Marcus van Winssen had een olieslagerij, tevens te Tiel, aan de Oliemolenwal ter hoogte van de Oliemolensteeg van ongeveer 1770 tot tenminste 1836.
Inschrijving geboorte door Marcus van Winssen van zijn zoon,Tiel, 1822 – Gelders Archief 0207_1403.01 Geboorteregister Tiel
Bouwtekeningen van de olieslagerij van de heer H. van Winssen in Tiel nr. 1298/4, 1836 - RAR 0650-643 Atlas Regionaal Archief Rivierenland
In 1836 wordt besloten dat de olieslagerij overgaat van paardenkracht naar stoomkracht. De molen verandert dus van rosmolen in een stoommaalinrichting.
In het archief van het RAR het ontwerp bestaande uit twee plattegronden welke de oude en de nieuwe situatie weergeven. Het is een bijlage bij de brief van de staatsraad, gouverneur aan B en W van Tiel, gedateerd 24 augustus 1837.
Vanaf 1906 kent Tiel ook een gasfabriek, waar men olie in gas omzet.
Wanneer gas steeds meer gewonnen wordt uit steenkool – het stadsgas – en aardgas, verdwijnt de vraag naar olie.
Als vervolgens de elektrische verlichting zijn intrede doet, worden (aard)olie en gas met name alleen nog gebruikt voor motoraandrijving en verwarming.
Voorgevel van het Gymnasium aan de Rechtbankstraat te Tiel met rechts de Gasfabriek met verlichting op het hek van de ingang – RAR 1272-75 Collectie oude foto-afdrukken en fotokaarten Tiel, vóór circa 1910
Tiel rond 1906 – Topotijdreis.nl
