Baron Frederik Louis Willem van Brakell van den Eng (1788-1865) en zijn Fonds Hulpbetoon aan de arbeidende klasse in de Buurtschap Meerten (1893-heden)
Laatst bijgewerkt op:
Openbare verkooping, Tiel, 12 juli 1910 – RAR 9-9241-Tiel, NL-TlRAR_0009-09241_0009, akte 134
FritsK voerde deze akte in van ‘openbare verkooping van boom en veldvruchten onder Ommeren’ en legde de volgende link:
“In akte 134 wordt gesproken van ‘het fonds te Meerten’. Betreft dit ‘Het Fonds Hulpbetoon aan de Arbeidende Klasse in de Buurtschap Meerten’ dat in 1865 bij testament werd ingesteld door Baron van Brakell van den Eng?”
In de akte uit 1910 wordt inderdaad Het Fonds Hulpbetoon aan de Arbeidende Klasse in de Buurtschap Meerten bedoeld.
Opgericht bij testament in 1865 door Baron Frederik Louis Willem baron van Brakell van den Eng (1788-1865), ging het fonds officieel in werking vanaf 1893 – na het overlijden van zijn echtgenote Albertina Frederika Clara Johanna baronesse van Neukirchen genaamd Nijvenheim (1804-1892).
Het meer dan 100 jaar oude fonds is een voor Nederland unieke instelling, te meer omdat het – weliswaar aangepast aan deze tijd – nog functioneert zoals de baron bedoeld heeft.
In het Archief van van het Fonds Hulpbetoon aan de arbeidende klasse in de buurtschap Meerten te Lienden bij het RAR zijn de stukken ondergebracht die de geschiedenis van het fonds beschrijven én het bijzondere leven van deze baron van Brakell.
Baron Frederik Louis Willem baron van Brakell van den Eng (1788-1865)
Wie was deze vooruitstrevende baron en wat betekent hij – tot op de dag van vandaag – voor de inwoners van Meerten?
Waar leefde hij en hoe vergaarde hij zijn nalatenschap? Hoe kwam hij bijvoorbeeld aan de bijnaam ‘ijsbreker’?
De nalatenschap van Baron Frederik Louis Willem baron van Brakell van den Eng is omvangrijk.
Het omvat landgoed den Eng met landerijen, huizen en roerende goederen. Een deel van zijn nalatenschap gaat naar zijn echtgenote – kinderen heeft hij niet – en vaste arbeiders.
Het overige deel wordt ondergebracht in ‘het fonds’ dat de naam Het Fonds Hulpbetoon aan de arbeidende klasse in de Buurtschap Meerten draagt.
De baron laat vastleggen dat het landgoed nooit mag worden verkocht en alle opbrengsten toekomen aan de 533 werkende inwoners van Meerten, hun kinderen en hun kinderen, enz.
Zo komt het dat een handjevol mensen – 23 volgens laatste telling in 2003 – nog steeds kan rekenen op steun vanuit dit bijzondere fonds.
Beeldmerk van het Fonds Hulpbetoon aan de arbeidende klasse
Het verhaal over de nalatenschap van Baron Frederik Louis Willem baron van Brakell van den Eng begint in 1809, wanneer hij landgoed den Eng in beheer krijgt van zijn vader.
Hij is dan 21 jaar, nog ongetrouwd en begint een boerenbedrijf.
Landgoed den Eng ligt op de grens van de gemeente Lienden, net buiten Meerten en Ommeren, en wordt ook wel Den Enk genoemd.
De gronden – al in de ijzertijd bewoond – zijn in bezit van de voorname adellijke familie van Brakell.
Gemeentekaart Lienden, 1868 met Landgoed 'den Enk' – RAR 0650-47 Atlas Regionaal Archief Rivierenland
Frederik Louis Willem baron van Brakell van den Eng wordt in 1788 geboren als jongste zoon van Jacob Dirk baron van Brakell van den Eng (1736-1796), richter en dijkgraaf te Tiel, lid van de ridderschap van de Neder-Betuwe, en Seijna Alexandria van Neukirchen genaamd Nijvenheim (1745-1819).
Door de uitruil en aankoop van gronden bouwt hij in 35 jaar het boerenbedrijf op landgoed den Eng uit tot een oppervlakte van 145 hectare akkergronden, boomgaarden en bos met diverse bebouwing.
Het hoofdgebouw is Huize den Eng.
Huize ‘den Eng’, Lienden, rond 1900 – RAR 1392-606 Prentbriefkaartencollectie
Frederik Louis Willem baron van Brakell van den Eng heeft diverse openbare functies.
Zo is hij lid van de Commissie van Landbouw, van de Provinciale Staten van Gelderland en van het dijkbestuur – de dijkstoel van Neder-Betuwe.
Ook is hij één van de grondleggers van de eerste Landbouwschool in Nederland, die in 1842 opent te Zalk bij Zwolle en in 1845 is hij medeoprichter van de Gelderse Maatschappij van Landbouw.
In Meerten sticht hij tevens in 1851 een lagere school; de school die later tevens zal worden opgenomen in het Fonds Hulpbetoon.
Baron Frederik Louis Willem baron van Brakell van den Eng maakt van zijn bedrijf een bloeiende onderneming, waar hij experimenteert met nieuwe landbouwtechnieken.
Zo ontwikkelt hij de rijenteelt en ontwerpt een kleine handploeg, waardoor onkruid zeer precies tussen de rijen gewied kan worden – beter voor het gewas én arbeiders.
Ook bedenkt hij een eigen drainagesysteem en de eerste kunstmeststrooier.
De handploeg wordt een groot succes en krijgt bekendheid in geheel West-Europa.
Met zijn innovatieve landbouwtechnieken doorbreekt hij eeuwenoude tradities, die vaak generaties lang zijn doorgegeven.
Bij andere landbouwers in de streek roept dit weerstand op. De koppige, eigenzinnige baron krijgt al snel de bijnaam ‘den ijsbreker’.
Het landhuis Den Eng onder Lienden, 1943-1944 (verwoest april 1945) - RAR 0670-M11864 Collectie foto's gemeente Tiel
Onder de titel ‘Iets over den Landbouw’ publiceert hij in 1832 zijn eerste bevindingen ‘proefondervindelijk gestaafd’.
De voorrede besluit hij in persoonlijke woorden met:
“Mogt ik zoo gelukkig zijn voor dit weinige eenig nut te verspreiden, dan acht ik mij rijkelijk voor mijn moeite beloond; in die zoo streelende verwachting verblijve ik…”.
Iets over den Landbouw, F.L.W. van Brakell, 1832
In 1829 trouwt Frederik Louis Willem baron van Brakell, inmiddels 41 jaar oud, met zijn achternicht Vrouwe Albertina Frederika Clara Johanna baronesse van Neukirchen genaamd Nijvenheim (1804-1892)– uit de familie van zijn moeder.
Ze bewonen de rest van hun leven Huize den Eng.
De overige huizen en boerderijen worden bewoond door vaste arbeiders op het boerenbedrijf.
Portretten van het echtpaar Baron F.L.W. van Brakell en Baronesse A.F.C.J. van Neukirchen genaamd Nijvenheim, 1860-1865 – RKD.nl
Huwelijksakte Frederik Louis Willem baron van Brakell heer van den Eng en Albertina Frederika Clara Johanna baronesse van Neukirchen genaamd Nijvenheim te Keppel, 19 juni 1829
Gelders Archief 0207_3988.05 Huwelijksregister Hummelo en Keppel, akte 10
Rond het landhuis legt Frederik Louis Willem baron van Brakell een parkbos aan met een verzameling bijzondere bomen – een arboretum.
De tuin aan het landhuis wordt verder in Engelse landschapsstijl ingericht, met een magnifiek uitzicht vanuit de woonvertrekken.
Landgoed ‘den Eng’, ook wel ‘de Enk’, Lienden, 1871 – Topotijdreis.nl
Op 11 augustus 1865 overlijdt Frederik Louis Willem van Brakell in zijn huis op landgoed den Eng in bijzijn van zijn echtgenote. Hij is dan 77 jaar oud.
Hij laat zijn echtgenote achter én een gedetailleerd olografisch testament, dat hij zogenoemd eigenhandig heeft opgesteld.
In zijn testament laat hij een deel van zijn nalatenschap direct na aan zijn echtgenote en de mensen die bij hem in vaste dienst zijn.
De overige bezittingen worden ondergebracht in Het Fonds Hulpbetoon aan de arbeidende klasse in de Buurtschap Meerten.
Zo legeteert hij zijn dienstboden, de tuinman en vaste arbeiders op de boerderij.
Ze krijgen geldbedragen ineens of levenslang gebruik van een woning en land op het landgoed.
Vaste landarbeiders van buiten het landgoed krijgen de vergoeding voor herstel van hun woningen of in kosten voor kleding.
Berichtgeving over de bijzondere nalatenschap van Baron van Brakell, Hoornsche Courant, 26 augustus 1865 – Delpher
Alle bezittingen komen onder beheer van de executeur en administrateur, Johan Gijsbert van Hemert, met zijn echtgenote als vruchtgebruikster van zijn nalatenschap.
In zijn testament legt hij vast:
Transcriptie testament F.L.W. baron van Brakell
RAR 0801-2.4.1 Archief Fonds Hulpbetoon aan de arbeidende klasse in de buurtschap Meerten
De executeur en tevens administrateur van het fonds wordt gelast binnen één maand bij notariële akte alle rechthebbende vast te stellen.
Iedere vijf jaar zal de lijst opnieuw worden opgesteld.
Akten met verklaring inwoners Meerten en boedelbeschrijving, Eck en Wiel, 9 september 1865 – RAR 1510-7877 Repertorium notaris W.S.G.Th. Post, 1865-1867, akte 146 en 147
De baron is een vroom man en wil dat de dorpelingen zijn voorbeeld volgen.
Hij benadrukt uitdrukkelijk het belang van Gereformeerde belijdenis voordat men 25 jaar is, als voorwaarde in aanmerking te komen voor uitkering door het fonds.
Ook wordt men geacht een hoofdstuk uit de bijbel verstaanbaar te kunnen voorlezen.
De kerkeraad van Lienden krijgt een toeziende functie op het fonds, zo beschrijft hij.
Het testament is zeer gedetailleerd.
Zo heeft de baron tevens strikte ideeën over het beheer van het landgoed – dat nooit mag worden verkocht – en vermeldt:
Tot besluit zet hij uiteen waar ‘de arbeidende en handwerkersklasse van Meerten’ recht op heeft en onder welke voorwaarden:
Samengevat krijgt iedereen boven de 60 jaar, die tenminste drie maanden van het jaar in loondienst is (geweest) een stuk grond op het landgoed voor het verbouwen van groenten.
Onder weduwen en wezen wordt de opbrengst van het elzenhakhout van zijn landgoed verdeeld en gezinnen met zes kinderen of meer onder de 18 jaar kunnen ook op een bijdrage rekenen.
Bij de geboorte van elk kind krijgt een gezin zeven gulden. Arbeidsongeschikten krijgen een gulden per week voor eten, maar dan moeten ze vooraf door twee onafhankelijke artsen zijn beoordeeld.
De baron is met Het Fonds Hulpbetoon aan de arbeidende klasse in de Buurtschap Meerten het sociale zorgstelsel ver vooruit.
Moestuin van Anton Mauve, 1886 – Koninklijke Bibliotheek
Tenslotte beschrijft hij wanneer het fonds precies officieel van kracht zal zijn na zijn overlijden.
In 1892 overlijdt zijn echtgenote, Vrouwe Albertina Frederika Clara Johanna baronesse van Neukirchen genaamd Nijvenheim, waarna het fonds officieel vanaf 1 februari 1893 in werking treedt.
Het fonds heeft sinds de start met name een sociale doelstelling voor de buurtschap Meerten in de gemeente Lienden.
Tot op de dag van vandaag is dat doel ongewijzigd: het in materiële zin zorgen voor ouderen, wezen, geestelijk en lichamelijke zieken en gehandicapten en anderen die arbeidsongeschikt verklaard worden.
Het door de baron zelfbenoemde toezichthoudend orgaan, de kerkenraad van het Nederlands Hervormde Kerk van Lienden, is in de loop der jaren wel gewijzigd.
Als gevolg van een wijziging van de kerkorde zou het fonds vanaf 1953 onder toezicht komen van de Generale Synode.
Om dit te voorkomen neemt het college van burgemeesters en wethouders van de gemeente Lienden het toezicht op zich. Het fonds is daarmee een burgerlijk fonds geworden.
Het aantal rechthebbenden is in de loop van de fondsgeschiedenis wel sterk teruggelopen: van 533 in 1865 naar 35 in 1993 en 23 in 2003.
Secretaris T. Berends meldt in 2003 aan het dagblad Trouw “nu zijn er nog maar 23 rechthebbenden over […]. Vier tot vijf krijgen een uitkering uit het fonds, omdat ze boven de zestig zijn. De rest van het geld gaat naar andere goede doelen.”
De stichting Welzijn Ouderen, de stichting Thuiszorg, de Hervormde kerk, die de fresco's wil restaureren, zijn bijvoorbeeld geschikte goede doelen gebleken voor het fonds.
Streekmuseum Baron van Brakell op landgoed ‘den Eng’ te Ommeren
Het fonds beheert tot op de dag van vandaag landgoed den Eng, waarop het Streekmuseum Baron van Brakell is gevestigd met een brede collectie over de historie van de Betuwe.
In 1990 zijn de gronden en bos van het landgoed in erfpacht overgedragen aan het Geldersch Landschap & Kasteelen en behoort het tot Nationaal Landschap Rivierengebied.
Het ‘bosplantsoen’, ook wel ‘wandeling’ genoemd, was baron van Brakell zeer dierbaar.
Zelf ‘de wandeling’ maken door het historische bospark kan!
Bron: Rapport Beheervisie, Geldersch Landschap en Kasteelen, 2017
“Bij de aanleg bestond het park uit een verzameling fraaie parkbomen, zoals zuileik, varenbeuk, kroesbladige beuk en treurbeuk, en bijzondere soorten als ginkgo en tulpenboom.
Vele van de oorspronkelijk aangeplante bomen zijn nog aanwezig en hebben een respectabele leeftijd.
In het oude bos leven diverse spechtensoorten, waaronder de zwarte specht. In het water is de kamsalamander te vinden.”, vermeldt het Geldersch Landschap en Kasteelen over landgoed den Eng.
Ook bijzonder voor een bezoek is de vijver met eiland, waar baron van Brakell en zijn vrouw liggen begraven.
Achter de vijver ligt een heuveltje, de laatste rustplaats van zijn paarden.
Baron Frederik Louis Willem van Brakell van den Eng, een innovatieve man die op geheel eigen wijze van betekenis was en is voor de landbouw en zijn omgeving!
